BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 

1. ÇİÇEĞİN YAPISI VE KISIMLARI.

Çiçekli Bitkilerde Üreme Hücrelerinin Oluşumu.

Tozlaşma.

2. ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE DÖLLENME,

TOHUM VE MEYVE OLUŞUMU.

Döllenme.

Tohum Oluşumu.

Meyve Oluşumu.

3. DORMANSİ VE ÇİMLENME .

Dormansi.

Çimlenme.

Çimlenmeye Etki Eden Çevresel Faktörler.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME:

• Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir.
• · Tozlaşma, döllenme, tohum  ve meyve oluşumu çiçeklerde gerçekleşir.
• · Çiçek, tohum ve meyve generatif organlardır.

 

Çiçek yapısı:

Dıştan içe doğru

Çanak yapraklar.
Taç yapraklar
Erkek organlar
Dişi organ

Bu kısımların tamamını bulunduranlara  tam çiçek

Dört organdan bir ya da fazlasını bulundurmayan çiçeklere eksik çiçek denir.

 

Her iki üreme organı da bulunanlar iki eşeyli çiçeklerdir.

Tek bir eşey organı bulunduranlar eksik çiçeklidir. Dişi çiçek ve erkek çiçek olarak adlandırılır.

Monoik (Tek evcikli)

Mısır gibi bitkiler tek birey üzerinde  hem erkek hem dişi çiçek taşır.

 

Dioik (İki evcikli)

Hurma gibi bitkilerde erkek ve dişi çiçek farklı bireyler üzerinde 

Tam Çiçeğin Kısımları:
Çanak Yapraklar:
En dışta bulunur.
Genellikle yeşil renkli.
 
Taç Yapraklar
Tozlaşmaya yardımcı
Çanak yaprak içinde yer alır
Renkleri ile böcekleri çeker
 
Erkek Organ (Stamen):
Başçık (anter), sapçık (flament)olarak iki kısımdır.
Başçı kısmında polen keseleri bulunur.(Polen üretimi)
Sapçık başçığa madde taşıyan iletim demetlerinin bulunduğu ipliksi yapıdır.
 
Dişi Organ (Karpel):
Çiçeğin ortasındadır.
Üç kısımdan oluşur.

Tepecik (stigma)

Dişicik borusu (stilus)

Yumurtalık (ovaryum)
 
Yumurtalığın içinde bir ya da daha fazla tohum taslağı bulunur.
Dişicik borusu yumurtalığın üzerinde polen içeriğinin tohum taslağına ulaşmasını sağlar.
Tepecik, dişicik organının en üst kısmındadır. Polenlerin tutunabileceği zemin oluşturur.
Dişi ve erkek organlar taç ve çanak yapraklar tarafından kuşatılarak koruma altına alınır.

Üreme Hücrelerinin Oluşumu:
Hayvanlardaki oogenez ve spermatogenezden farklıdır.
Hayvanlarda doğrudan mayoz bölünme ile oluşur.
Bitkilerde mayoz geçirmiş hücreler gamet olabilmek için ardışık olarak birkaç kez mitoz bölünme geçirir. Bu periyot haploit gelişim evresidir.
 
Erkek Üreme Hücrelerinin Oluşumu:
Başçık kısmı dört parçalı polen keselerini taşır.
Keselerin içinde çok sayıda 2n kromozomlu polen ana hücresi ( mikrospor ana hücresi) bulunur.
Hücrelerin her biri mayoz bölünme geçirir.
Dört tane haploit kromozomlu mikrospor oluşturur.
Her bir mikrospor bir mitoz geçirip bir vejetatif (tüp hücresi) ve bir generatif (doğurucu) hücrelerden oluşan polenler meydana gelir.
Polenlerin dış yüzü bitki türüne göre farklı özellik gösteren çeperle kaplıdır.

Dişi Üreme Hücrelerinin Oluşumu:
Yumurtalığın içinde bir ya da daha çok tohum taslağı bulunur.
Her tohum taslağının içinde 2n (diploit) kromozomlu megaspor ana hücresi yer alır.
Bu hücre mayoz bölünme ile dört tane haploit (n) kromozomlu megaspor hücreleri oluşur.
Megasporların genellikle 3’ü eriyerek yok olur.
Kalan bir tanesi büyümeye devam eder. Haploit olan çekirdek üç mitoz bölünme geçirir.
Üç mitoz bölünme geçirerek sekiz çekirdekli embriyo kesesini oluşturur.
Kesenin bir kutbuna yerleşen 3 çekirdek antipot çekirdekler denir.
Diğer kutuptaki 3 çekirdekten ortadaki yumurta hücresini oluşturur.
İki yanında olanlar sinerjit çekirdekler yer alır.
Kalan iki çekirdek embriyo kesesinin ortasında yerleşir polar çekirdek adını alır.

Tozlaşma ve Döllenme:
Çiçekli bitkilerin erkek organlarındaki polen keselerinin olgunlaşıp patlamasıyla polenler açığa çıkar.
Polenlerin su,rüzgar ya da böcekler gibi etkenlerle dişi organın tepeciğine taşınmasına tozlaşma (polinasyon) denir.
Buğdaygiller ve birçok ağaç rüzgarı kullanır.
Bu bitkilerin polen tanelerinin sayısının çok olması ve polenlerin kuru olması tozlaşmayı artırıcı adaptasyonlardır.
Bazı bitkilerde tozlaştırıcı etken sudur. Su ile taşınan polenlerde hava boşlukları bulunur.
Suyun içinde tozlaşmayı kolaylaştırır.
Çoğu çiçekli bitki arı, sinek güve gibi böcekler ya da kuş, yarasa gibi omurgalı hayvanların yardımıyla tozlaşır.
Bu bitkilerde taç yaprakları ve çiçekleri renklidir.
Ürettikleri bal özü gibi maddelerle hayvanları kendilerine çekerler.
 
Tozlaşma iki şekilde gerçekleşir.

• Bitkinin dişi organının tepeciğine kendi erkek organlarından gelen polenlerin ulaşmasıyla gerçekleşen tozlaşma kendi kendine tozlaşmadır.

Genetik çeşitlilik düşüktür. Kötü genlerin yeni nesillerde ortaya çıkma olasılığı yüksektir.
Bu nedenle birçok bitki  kendi kendine tozlaşmayı önleyen uyumlar geliştirmiştir.
 

• Bitkinin dişi organının tepeciğine kendinden farklı bir bireyin erkek organından gelen polenlerin ulaşmasıyla gerçekleşen tozlaşmaya çapraz tozlaşma denir. Genetik çeşitlilik artar.

Tozlaşma sonrasında bitkinin tepeciğine ulaşan polen nemli ve yapışkan olan tepeciğin üzerinde çimlenir.
Polen içindeki tüp hücresi dişicik borusu içine doğru uzanarak polen tüpünü meydana getirir.
Tüpün içine alınan generatif hücre ise tüp boyunca ilerlerken bir kez mitoz geçirerek haploit kromozomlu iki sperm oluşturur.
Polen tüpünün ucu embriyo kesesine ulaşır. Buradaki mikropil açıklığına temas ettiğinde ucu açılarak spermleri embriyo kesesine aktarır.
Embriyo kesesinin içine alınan spermler burada çift döllenme gerçekleşir.
Çift döllenmede spermlerden bir tanesi yumurta ile birleşir zigotu oluşturur.
Diğer sperm iki polar çekirdekle birleşerek triploit endosperm denilen besin dokusunun hücrelerini oluşturur.

Tohum Oluşumu:

• Çiçekli bitkide embriyo kesesinde çift döllenme gerçekleştikten sonra oluşan embriyo ve endosperm (besin doku) tohum kabuğu ile sarılır. Bu yapıya tohum denir.

Tohum dıştan içe üç kısımdan oluşur.
Tohum Kabuğu (Testa)
Endosperm (Besin dokusu)
Embriyo
 
Tohum Kabuğu (Testa):
Tohum olgunlaşırken tohum taslağının dış çeperinde lignin ve süberin birikerek sertleşir kabuğu oluşturur.
Embriyoyu olumsuz koşullardan korur.
 
Endosperm (Besin Dokusu):
3n kromozomlu yapı embriyoyu sararak embriyonun uyku halinde ve çimlenme sırasında ihtiyaç duyduğu besini karşılar.
Endospermdeki besin embriyoda bulunan çenek yaprakları tarafından emilir.
Barbunya ve fasulye gibi çift çeneklilerde endospermdeki besinin tamamı çeneklere alındığından olgun tohumlarında endosperm görülmez.
Mısır gibi tek çenekli olan birçok bitkide emilen besin miktarı azalır.
Bu nedenle olgun mısır tohumunda endosperm belirgindir.
 
Embriyo:
Zigotun mitoz bölünme geçirmesiyle embriyo oluşur.
Embriyonun yanlarında tümsek şekline bir ya da iki tane çenek (tohum yaprağı) bulunur.
Çenekle, tohum gelişmesi sırasında endospermdeki besinleri emer.
Çimlenme sırasında bu besinler embriyoya verilir.
Embriyonun yapısında ayrıca meristem özellikte embriyonik kök (radikula) ve embriyonik gövde (plumula) bulunur.

Meyve Oluşumu:

Kapalı tohumlu bitkilerde döllenme gerçekleştikten sonra çiçeğin yumurtalık kısmı içinde oluşan
tohumlarla birlikte meyveye dönüşür.
Meyveler tohumları çevresel etkenlerden zarar görmesini ve mikrobiyal hastalıklardan korur.
Tohumların yayılmasını sağlar.
 
Meyvelerin geliştiği çiçek kısımlarına göre sınıflandırılır.
Hakiki (Gerçek) Meyve:
Meyve yalnızca çiçeğin yumurtalık kısmından gelişmiş.
Şeftali, badem…v.b
Yalancı Meyve:
Yumurtalığın dışında çiçek sapı, çanak yapraklar gibi başka kısımlarda meyve oluşumuna katılırsa olur.
Elma, çilek…v.b
 
Meyveler kendilerini oluşturan yumurtalık sayısı ve köklerine göre de sınıflandırılabilir.
Basit Meyveler:
Tek bir yumurtalıktan oluşur.
Elma tek bir yumurtalıktan oluştuğundan basit, çiçek sapı da katıldığı için yalancı.
 
Küme (Agregat) Meyve:
Çiçeğin içinde bulunan çok sayıda yumurtalık birleşerek meyveyi oluşturuyorsa küme meyve denir.
Çilek aynı çiçeğin içindeki çok sayıda yumurtalıktan geliştiği için küme meyvedir.
Çanak yapraklarda meyve yapısına katıldığı için yalancı meyvedir.
 
Bileşik Meyve:
Çok sayıda çiçeğin yumurtalıkları birleşerek meyveyi oluşturur.
Dut ve ananas çok sayıda çiçeğin birleşmesiyle oluşur.
 
 
 
 

Tohum Çimlenmesi:

• Döllenmeden sonra meyveler aracılığı ile çevreye yayılan olgun tohumların içindeki su oranı çok düşüktür.
• Metabolizma hızının düşük, büyüme ve gelişmenin olmadığı döneme dormansi (uyku) denir.
• Dormanside tohumun çimlendirileceği bir ortam bulunabilmesi, ana bitkiden uzaklaşması için gerekli sürenin verilmesi ve bu sırada endospermdeki besinin hızlı tüketilmesinin engellenmesi gibi avantajları vardır.
• Uygun koşullarda tohum su alıp şişerek tohum kabuğunu çatlatır.
• Dormansinin kırıldığı embriyonun büyüyerek genç bitkiyi oluşturduğu sürece çimlenme denir.

Dormansinin sona ermesi için gerekli koşullar bitki türleri arasında farklılıklar gösterir.
Tohumların uyku dönemlerinde canlılıklarını koruyabilme süreleri de türlere göre değişir.
Bazı bitkilerin tohumları ana bitkiden ayrıldıktan sonra birkaç gün içinde çimlenmezse ölür.
Bazı türlerin tohumları yıllarca dormanside kaldıkları halde canlı kalır.

• Tohumlar dormansiyi kırıp çimlenebilmek için ihtiyaç duydukları;

Yeterli oksijen
Uygun sıcaklık
Su
 
 
 
Çimlenme sırasında gerçekleşen olaylar:

• Tohum su alıp şişer, tohum kabuğu çatlar.
• Embriyoda giberellin hormonu üretilir.
• Absisik asit hormonunun etkisi azalır.
• Giberellin hormonu tohum kabuğunun iç tarafında yer alan hücrelerde amilaz enziminin sentezini uyarır.
• Bu enzim besin dokularındaki nişastayı hidroliz ederek glikoza dönüştürür.
• Embriyonun ihtiyacı olan enerji bu glikozlardan sağlanır.

 
Çimlenme sırasında embriyonun büyüklüğü, metabolizma hızı, hacmi artar.
Besin dokuları küçülür ve kuru ağırlığı azalır.
Kuru ağırlıktaki azalma çimlenmenin bitişine kadar devam eder.
Fotosentez başladığında çimlenme biter. Kuru ağırlık artışı başlar.
Çimlenme sırasında ilk önce embriyonik kök toprak içine doğru uzar. Su  ve mineral alınmasını sağlar.
Bitki türlerinin çimlenmelerinde bazı farklılıklar vardır.
Fasulye gibi bazı çift çeneklilerde çimlenme sırasında çenekler toprak üzerine çıkarılır.
Mısır gibi tek çeneklilerde çimlenme sırasında kök ve sürgünü çevreleyen koleoptil aynı anda büyür. Çenek toprak altında kalır.