İKLİM VE HAVA HAREKETLERİ (FEN BİLİMLERİ 8.SINIF / LGS)

2.İKLİM VE HAVA HAREKETLERİ

a.Hava Olayları

• Dünya’nın gözlemlenebilir katmanlarının hava katmanı, su katmanı ve yer katmanı olduğunu biliyoruz.
• Hava katmanı, Dünya’yı dıştan saran ve atmosfer adı verilen tabakadır.
• Kalınlığı 10.000 km’yi bulan atmosfer, canlıların yaşaması için gerekli olan gazları bulundurur. Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını, Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını önlemeye yarar.  Ayrıca hava olayları gibi pek çok etkiye neden olmaktadır. Atmosferde meydana gelen değişmeler hava olayları olarak adlandırılır. Hava olaylarının oluşmasında etkili olan gazlar ve bu gazların atmosferdeki yaklaşık oranları aşağıdaki görselde verilmiştir.

• Atmosferde her zaman bulunan ve oranı değişmeyen yaklaşık %78 azot gazı (N₂) ve %21 oksijen gazı (O₂) gibi gazların yanı sıra atmosferde yine her zaman bulunan fakat oranları değişen karbondioksit (CO₂) ve su buharı gibi gazlar yaklaşık %1’lik oran içerisinde yer almaktadır.
• Hava olayları; Güneş’ten gelen ısı enerjisine bağlı olarak oluşan basınç, rüzgâr, nem, yağış ve sıcaklık gibi değişkenlerdir.
• Belirli bir bölgede ve kısa süre içerisinde etkili olan hava olaylarına hava durumu denir.

• Atmosferde bulunan gazlar, ağırlıklarından dolayı yeryüzünde basınç oluşmasına neden olur.Yeryüzüne uygulanan basınç, bölgelere göre farklılık gösterir. Bunun nedeni, bu bölgelerdeki havanın günlük veya mevsimlik olarak farklı ölçülerde ısınmasıdır.
• Isınmalar sonucunda sıcaklığı artan havanın yoğunluğu azalır ve hava yükselir. Bu olaya en iyi örnek, sıcak hava balonlarıdır.
• Hava sıcaklığında çeşitli etkiler sonucu oluşan değişimler, yüzeyde alçak veya yüksek basınç alanlarının oluşmasına neden olur.
• Isı alarak sıcaklığı artan havanın yoğunluğu azalır. Bu durumda havanın yeryüzüne yaptığı basınç da azalır ve alçak basınç alanı oluşur.
• Isı vererek sıcaklığı azalan havanın yoğunluğu artar. Bu durumda ise havanın yeryüzüne yaptığı basınç artar ve yüksek basınç alanı oluşur.

•  Isınma ve soğumalar gibi çeşitli etkenler sonucunda yeryüzünde oluşan basınç farklılıkları, havanın yer değiştirmesine neden olmaktadır. Hava daima basıncın yüksek olduğu yerden, basıncın düşük olduğu yere doğru hareket eder. Yatay yönlü yer değiştiren bu hava hareketlerine rüzgâr denir.
• Rüzgârlar, hızına ve çevreye etkilerine göre farklı isimler alır. 
• Bu rüzgârlardan bazıları yel, meltem, fırtına, hortum ve kasırga.

BİLGİ: Rüzgârın hızını, kuvvetini ve hatta yönünü ölçmekte kullanılan aletlere anemometre denir.Türkçe karşılığı “yelölçer” dir. Sabit anemometre, el anemometresi ve rüzgârın yönünü, saatte ortalama hızını ve rüzgâr hızındaki dalgalanmaları ölçen anemograf gibi çeşitleri vardır.

•  Atmosferin içerdiği su buharı miktarına nem adı verilir. Havanın nemini ölçmek için higrometre adı verilen araç kullanılır.
•  Hava sıcaklığı, hava basıncı, rüzgâr ve nemin yanı sıra yağışlar da hava olaylarını belirleyen unsurlardandır.
• Yeryüzündeki su kaynaklarından sıcaklığın etkisi ile buharlaşan su, su buharı yani gaz hâle geçer. Atmosferdeki nemi oluşturan bu su buharı, yoğunlaşarak yağmur, kar, dolu, çiy veya kırağı olarak tekrar yeryüzüne döner.

HAVA OLAYLARI:

• Atmosferdeki su buharının yoğunlaşması sonucu oluşan yağışın, sıvı şekilde yeryüzüne düşmesine yağmur denir.
• Atmosferdeki su buharının, buz kristalleri şeklinde yoğun- laşması sonucu oluşan yağış şekline kar denir.
• Isınmalar sonucu yükselen hava içerisindeki su buharı, aşırı soğuma nedeniyle aniden yoğunlaşır ve donar. Bu yağış şekline dolu denir.
• Yeryüzüne yakın su buharının soğuk nesneler üzerinde yoğunlaşması sonucu su damlacıkları oluşur. Bu olaya çiy denir
• Yeryüzüne yakın su buharının sıcaklık donma noktasının altına düştüğünde sıvı hâle geçmeden direkt buz kristallerine dönüşmesiyle oluşan bu olaya kırağı denir.
• Yağmur, kar, dolu, çiy ve kırağı gibi yağış şekillerinin yanı sıra atmosferin yeryüzüne değen bölümünde meydana gelen yoğunlaşma tipine de sis denir.

      b. Meteoroloji

• Meteoroloji, atmosfer içerisinde meydana gelen tüm hava olaylarını ve değişimleri inceleyen, bu olay ve değişimlerin ortaya çıkardığı sonuçları irdeleyerek hava tahminlerini yapan bilim dalıdır.
• Meteorolojik bilgilerin elde edilmesinde, hava olaylarının izlenmesinde kullanılan balonlardan, uzayda bulunan uydulara kadar birçok teknolojik üründen faydalanılmaktadır.
• Meteoroloji uzmanlarına meteorolog adı verilir.
• Meteorologlar, hava olaylarının tüm analizini ve tahminini yapmanın yanı sıra atmosferdeki hava olaylarını da inceler.
• Hava olaylarının Dünya üzerindeki yaşamı nasıl etkilediğini; meteoroloji uçak ve gemileri, radyo sondası vb. araçlar kullanarak açıklamaya çalışırlar.

   c. Hava Tahminlerinin Günlük Yaşama Etkileri

• Meteorologlar, yaptıkları hava tahminleriyle hava olayları gerçekleşmeden kişilerin gerekli önlemleri almasına ve uygulamasına yönelik çalışmalar yapmaları için yardımcı olurlar.

BİLGİ: Çiftçiler, ekinlerini ne zaman gübreleyeceklerini ve ilaçlayacaklarını bilmek zorundadırlar. İlaçlanan bir tarlaya birkaç saat sonra yağmur yağacak olursa bütün kimyasal maddeler yağmurla birlikte toprağa geçer. Dolayısıyla ilaçların, ürünleri koruyucu etkisi kalmaz. Bu nedenle çiftçiler, hava tahminlerini takip ederler. Doğru hava tahminleri, insanları kötü hava şartlarına karşı uyarır. Böylece can ve mal kaybı önlenebilir. Hava durumunu önceden bilmek, yarın giyeceğimiz kıyafeti belirlemekte veya gideceğimiz bir geziyi şekillendirmekte etkili olabilmektedir. Bazı meslek grupları için ise hava tahminleri son derece önemlidir. Havanın nasıl olacağını bilmek özellikle pilotlar, kaptanlar, balıkçılar ve çiftçiler için oldukça önemlidir. Uzun yola çıkacak olan sürücüler de yolların durumunu öğrenmek için hava durumunu takip ederek meteorologların görüşlerini ve önerilerini dikkate alırlar.

ç. İklim

İklim, Dünya’nın herhangi bir bölgesinde uzun yıllar boyunca gözlemlenen tüm hava olaylarının ortalama veri sonuçlarıdır.

• İklimlerin yayılışlarını, insan ve çevre üzerine etkilerini neden - sonuç ilişkisi içerisinde inceleyen bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi) denir.
• İklim bilimi ile uğraşan bilim insanına ise klimatolog (iklim bilimci) denir.
• Bir bölgenin iklimini tanımla yabilmek için en az 35-40 yıllık hava olaylarının gözlemlenmesi gerekmektedir. İklimi, hava olaylarından ayıran en temel farklardan birisi de budur.
• Dünya’da birbirinden farklı birçok iklim yaşanmaktadır.
• Dünya’nın oluşumundan bu yana iklimler her zaman aynı kalmamış, zamanla değişimlere uğramıştır.
• Dünya, milyonlarca yıl öncesinden günümüze kadar aşırı soğuk ve aşırı sıcak iklimleri geçirerek gelmiştir.
• Ülkemizde ise başlıca üç büyük iklim çeşidine rastlanır. Karadeniz iklimi, Karasal iklim ve Akdeniz iklimidir.

Karadeniz İklimi: Her mevsim yağış alabilen, yaz ve kış ayları arasında sıcaklık farkının az olduğu iklim türüdür. Doğal bitki örtüsü ormanlardır.

Karasal İklim: Ülkemizin büyük bir kesiminde etkili olan, kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları ise kurak geçen iklim türüdür. Yaz ve kış ayları arasında sıcaklık farkı fazladır. Doğal bitki örtüsü genellikle bozkırlardır.

Akdeniz İklimi: Kışları yağışlı ve ılık, yazları ise sıcak ve kuraktır. Doğal bitki örtüsü ise genellikle bodur ağaç ve çalılardan oluşan makilerdir.

Hava olayları, iklimi belirlemek için yeterli olmazken iklim, hava olayları üzerinde etkilidir.

 

BİLGİ: Meteoroloji, insanlık tarihi kadar eski bir bilim olmasına karşı, gerçek bilimsel kimliğine 19.yüzyıl sonlarında kavuşmuştur. İlk meteorolojik haritalar 1869 yılında üretilmiştir.

e. Küresel İklim Değişikliği

• Son yıllarda bilim insanlarının yapmış oldukları çalışmalar so-nucunda, atmosferdeki bazı gazların miktarında önemli değişiklikler olduğu ve bu değişikliklerin etkileri olarak da Dünya’daki sıcaklığın giderek arttığı gözlemlenmiştir.
• Atmosferde birikerek Güneş ışınlarının yeryüzünden uzaya yayılmasını engelleyen gazlara sera gazları adı verilir. Bu gazlar, yeryüzünden yansıyan Güneş ışınlarını tutarak tıpkı seralarda olduğu gibi Dünya’nın sıcaklığının korunmasına sebep olmaktadır. Sera gazlarının yapmış olduğu bu etki de sera etkisi olarak tanımlanmaktadır.Sera gazlarından olan metan (CH₄) ve karbondioksit (CO₂), güneş ışığı enerjisini en fazla tutan gazlardır.
• Sera gazlarının, Dünya’yı giderek daha sıcak veya daha soğuk hâle getirme etkisi vardır.

• Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli’ne (IPCC) göre atmosferde bulunan ve miktarı giderek artan karbondioksitin en önemli etkeni, insan faktörüdür.
• Sanayileşme ile birlikte artan kömür, petrol gibi fosil yakıt tüketimi ve ormanlık alanların çeşitli nedenlerle yok edilmesi, atmosferdeki sera gazlarının miktarını artıran başlıca nedenler arasındadır.
• Bunun dışında nüfus artışına bağlı olarak artan enerji ihtiyacı ve tüketimi, atmosferdeki sera gazı miktarını artıran bir başka nedendir.
• Sera gazlarının salınımı ile birlikte Dünya yüzeyindeki artan sıcaklıklar, Ekvator’dan kutuplara tüm bölgelerde etkili olmaktadır.
• Kutuplarda buzulların erimesi, deniz seviyesindeki yükselmeler, beklenmedik fırtınalar, uzun süreli kuraklıklar, birçok bitki ve hayvan türü neslinin azalması yaşanan küresel ısınmanın kanıtı olarak görülmektedir.     
• Bilim insanları, Dünya genelinde yaşanan bu küresel ısınmanın beraberinde getireceği iklim değişikliklerini de küresel iklim değişikliği olarak adlandırmaktadır.
• Küresel iklim değişikliğinin; içilebilir su kaynaklarında azalmayı, meteorolojik afetleri, tarıma bağlı ekonomik sorunları beraberinde getireceği düşünülmektedir.
• Küresel iklim değişikliğine karşı gerekli önlemlerin alınması için devletlerin uluslararası boyutta iş birliği yapması gerekmektedir.
• Bu iş birliği öncelikli olarak karbondioksit salınımını azaltmaya veya karbondioksit salınımına tamamen engel olmaya yönelik çözümler olmalıdır.
• Dünya’nın temel enerji kaynağı olarak görülen kömür yerine rüzgâr ve Güneş enerjisi gibi yeni- lenebilir enerji kaynaklarının geliştirilip kullanılmasına yönelik çözümler sunulmalıdır.

SORU:

A. Aşağıdaki soruların cevaplayınız?

1)Dolanma düzlemi nedir? Açıklayınız.

2)Mevsimlerin oluşma nedenleri nelerdir? Belirtiniz.

3)Eksen eğikliğinin sonuçları nelerdir? Belirtiniz.

4)Dünya’nın hareketleri ve bu hareketlerin sonucunda oluşan değişiklikler nelerdir? Açıklayınız.

5)Günlük değişen hava olayları nelerdir? Belirtiniz.

6)Rüzgâr nasıl oluşur? Açıklayınız.

7)İklim ve hava olayları arasındaki farkı açıklayınız.

8)Meteorolojinin günlük yaşama etkilerini kısaca açıklayınız.

9)İklim bilimi ve iklim bilimci kavramlarını kısaca açıklayınız.

10)Küresel iklim değişikliğinin nedenleri nelerdir? Açıklayınız.

 

B.Aşağıda çerçeve içerisinde bazı ifadeler verilmiştir. Bu ifadelerden uygun olanları kullanarak cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz. oksijen güneş ışığını 21 Haziran fosil yakıt 230 27 / azot elips karbondioksit 21 Aralık eksen eğriliği rüzgar meteorolog Karadeniz Küresel iklim değişikliği yörünge 1) Dünya’nın dönme ekseni......................................bir açı ile eğik durmaktadır. 2) Mevsimlerin oluşumunun nedenlerinden biri de........................dir. 3) ................................... tarihinde Güneş ışınları, Güney yarım küre yüzeyine daha fazla ısı enerjisi aktarır. 4) Dünya’nın, yıllık hareketini yaparken izlediği yol..........................................şeklindedir. 5) Havanın yapısında ...................................., ................................... ve .................................... gibi gazlar bulunur. 6) Yatay yönlü hava hareketlerine...............................................denir. 7) Ülkemizde görülen iklimlerden biri...................................iklimidir. 8) Havanın yapısında bulunan ve .............................................. tutan gazlardan biri de metan gazıdır. 9) Sera etkisine neden olan gazların sebep olduğu küresel sıcaklık artışı, .................................... .................................... olarak adlandırılır. 10)Sera gazlarının atmosferdeki miktarının artmasına.......................................... kullanımı neden olur.

C.Aşağıdaki bilgiler doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız. 1) (    ) Ekvator düzlemi ile Dünya’nın dolanma düzlemi çakışık değildir. 2) (    ) Güneş ışınları yıl içerisinde sadece bir yarım küreye dik olarak düşer. 3) (    ) Güneş ışınlarının düşme açısı, yeryüzüne aktarılan ısı enerjisini etkiler. 4) (    ) Gece ve gündüz sürelerinde farklılık yaşanması, dolanma düzleminin  uzunluğundan kaynaklanmaktadır. 5) (    ) Atmosferdeki su buharı miktarına, nem adı verilir. 6) (     ) Günlük sıcaklık farkları, rüzgârların oluşum sebeplerindendir. 7) (     ) Hava olayları, günlük hayatı her zaman olumsuz etkiler. 8) (      ) İklim; dar bir bölgede, uzun sürede değişen ortalama hava koşullarıdır. 9) (     ) İçilebilir su kaynaklarının azalması, küresel iklim değişikliğinin sonuçlarındandır. 10) (     ) Küresel iklim değişikliği, gelişmekte olan ülkeleri ilgilendiren bir durumdur.